Василий Гоголев-Уйулҕан – билиҥҥи саха литературатын биир талааннаах эдэр суруйааччыта. Кини «Хоһуун таас», «Көһөрүллүү» сэһэннэрин ааҕааччы сэргээбитэ.

Уйулҕан бу саҥа «Туоһахта уонна Лэкиэс» сэһэнигэр сэрии тиэмэтин ойуулуур. Манна норуот сэрии иннинээҕи олоҕо уонна сэрии дьалхааннаах сыллара көстөллөр. Сэһэн сүрүн геройа Лэкиэс уол сылгыһыт аҕатын кытта оҕо эрдэҕиттэн көрөн-билэн, сыстан, кини үлэтин салгыыр санаалаах. Уол кулунчук саҕаттан көрбүт-харайбыт Туоһахтатын уһулуччу таптыыр, киһи уонна ат бэйэ-бэйэлэрин уратытык өйдөһөр турукка тиийэллэр.

18 саастаах эдэркээн уол бастакы хомуурга түбэһэн, уоттаах сэрии хонуутугар тиийэр. Бу 1941 сыл күһүнэ, кыһына. Москва аттынааҕы суостаах кыргыһыыга саха дьоно бэйэ-бэйэлэрин тутуһан, өйөһөн сылдьа сатыыллар. Кинилэр түһээн да көрбөтөх быһыыларыгар-майгыларыгар түбэһэллэр. Лэкиэс бэйэтиттэн аҕа саастаах, отуччалаах, убай курдук саныыр дьонун – Ньурбаттан сылдьар Уйбааны, Үөһээ Бүлүү ураты күүстээҕин Буучугураһы кытта сылдьарыттан иһигэр үөрэ-долгуйа саныыр, махтанар даҕаны. Кинилэр уолу харыстыыллар, сүбэлииллэр-амалыыллар, өлүүттэн да быыһыыллар. Бу хааннаах хапсыһыыга сахалар бэйэлэрин бэргэн ытааччыларынан, күүстээх кыргыһааччыларынан, сатабыллаах байыастарынан көрдөрөн сөхтөрөллөр. Ураты айылгылаах Өндөрүүс кинилэр инникилэрин курдаттыы көрөр курдук сүбэлиир-амалыыр, уолга быһыччатын бэлэхтээн өлүүттэн быыһыыр.

Уйулҕан оччотооҕу быһыыны-майгыны дириҥник чинчийэн үөрэппитэ, сиһилии билэрэ сөхтөрөр, ону барытын ааҕааччы хараҕар илэ-бааччы көстөн кэлэрдии ойуулаан таһаарар, ааспыт олох уонна дьоно биһиги харахпытыгар тиллэн кэлэллэр.

Ааптар саха уолаттара сэриигэ айанныыр суолларын дойдуларыттан саҕалаан сиһилии ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур. Борохуокка олорсон, өрүһү өксөйөн, төрөөбүт дойдуларыттан арахсан, араас үөйбэтэх сирдэринэн сылдьаллар. Москва, дойду туһугар охсуһуу ыарахан хартыыналарын, уоттаах кыргыһыыны ааптар бэрт кыраҕытык ойуулуур.

Маны барытын кытта сэһэҥҥэ ураты дьикти уйаҕас сюжет арыллар. Саха сириттэн сэриигэ 45 тыһыынчаттан тахса саамай бастыҥ аттары хомуйан илдьибиттэр эбит. Бастаан омуктар кылгас атахтаах, уһун түүлээх, улахан төбөлөөх аттары атыҥырыы, сэнии да көрөллөр. Ол гынан баран саха аттара тымныыттан куттамматтарын, бэйэлэрэ хаһан аһыылларын, ууну булалларын, тулуурдарын сөҕөллөр. Манна үтүө быһыылаах-таһаалаах, күүстээх-кыахтаах Туоһахта эмиэ тутуллан барар. Туоһахта уонна Лэкиэс ахтыһаллар-суохтаһаллар уонна бэйэ-бэйэлэрин куруук көрдүү сылдьаллар. Туоһахта бааһырбыт Лэкиэһин быыһыыр.

Ураты өйдөөх ат Туоһахта мүччү туттаран, ыраах дойдутун туһаайыытынан түһүнэн кэбиһэр. Онно араас быһыыга-майгыга түбэһэр. 1943 сылтан айаннаан ахтылҕаннаах алааһыгар Кыайыы кэннэ кыл тыынын аҕалар, тапталлаах иччитин көрсөр…

Уйулҕан общество олоҕун, дьон сыһыаннаһыыларын бэркэ ойуулуурун таһынан, айылҕа көстүүлэрин, дьиктилэрин, кистэлэҥин арыйан көрдөрөр ураты дьоҕурдаах.

Киһи уонна ат таас үйэттэн ыла доҕордоспуттар, биир тыыннаах, өйдөөх-санаалаах буолбуттар эбит. Суруйааччы сылгылар тугу өйдүүллэрин-саныылларын, баҕаралларын-дьулуһалларын арыйыыта кэрэхсэбиллээх. Онуоха барыта кини, саха киһитин быһыытынан, сылгыны ис сүрэҕиттэн таптыыра, сөҕөрө-махтайара, сүгүрүйэрэ көстөр. Кини, Джек Лондон «Белый клык» айымньытыгар бэриниилээх ыты ойуулуурун курдук, сылгыга гиимин ыллыыр, өрө тутар. Ол гынан баран өссө аһары баран суруйааччы саха атын уратытын, дьиктитин арыйан көрдөрөр, саха киһитин дуорааннаах олоҥхоттон ыла доҕоругар сүгүрүйүүтүн, тапталын биллэрэр.

Уйулҕан, бэйэтин псевдонима да этэрин курдук, маннык сюжетынан ааҕааччы уйулҕатын хамсатар, долгутар, сэһэни киһи биир тыынынан ааҕар. Ааптар тыла-өһө, ойуулуур-кэпсиир дьоҕура кини билиҥҥи кэм прозаигын быһыытынан уһулуччу талааннааҕын кэрэһилиир.

Онон Уйулҕан билиҥҥи саха литературата сайдарыгар уонна үрдүк таһымҥа тахсарыгар бэйэтин улахан кылаатын киллэрэр.

Варвара Окорокова,

филологическай наука доктора,

профессор, литературовед

Былыргы дьыллар былдьаһыктаах быралыйар быраман мындааларыгар, урукку дьыллар уоттуйар уораҕастаах, оһоллоох-охсуһуулаах уорҕаларыгар иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах киһилии кэбин кэтэр кэрдиис кэмнэрин кэриилэрин кэтэҕин сэгэтэн көрбүттээҕим…

Икки атах тобугун ааһар томороон илиилэрин бакыр тарбахтарыгар таас үлтүркэйин бобо тутар Таас үйэтэ. Ол ыҥыранан, ырдьыгынаан кэпсэтэр ынырык кэм, уһуутаан онолуйа одуулаһар одуруун олох түҥ улаҕатын арыйан көрүөҕү, күндү ааҕааччым, сэргиэҥ буолаарай?

Чэй эрэ, оччоҕуна буоллаҕына…

Икки атах уутуйан үөскүөн иннинэ, босхо бастаах бодотуйуор диэри мөлүйүөн сыллар улаҕаларыгар суорба таас очуостардаах ыраах Саха сирин Дириҥ Үрэҕин дьикти сэһэнин тимэҕэ өһүлүннэҕэ буолуохтун.

Түөрт лабаалааҕыттан иккитэ илии дэнэн тутар-хабар, иккитэ атах дэнэн сүһүөх үрдүгэр көнтөрүктүк дугунар, санныларын байаатын үрдүнэн нүксүйбүт көхсүн салгыыта арбаҕар баттаҕынан үрэллэҥнээбит бас дэнэрдээх бэрт дьикти харамай, икки атах, биһиги төрдүбүт кии дуу, киһи дуу буолар чымаан ыйааҕа тирээн кэлбитэ.

Өрүү күөх улахан сараадыспыт сэбирдэхтэрдээх, эҥинэ-дьикти бэйэлээх астардаах, отоннордоох үүнээйи арааһа, тымныылар түһүтэлиир буоланнар, кэхтиигэ барбыттара. Улуу мууһуруу үйэлэрэ хоту диэкиттэн үргүйэн, сыыйа кимэн, сир-дойду тымныынан аҥылыйбыта. Кыыл-сүөл тымныыттан харыстанан, уһун көп түүнү үүннэриммитэ, сорох харамай сылаас сири батыһа, соҕуруу диэки сыҕарыйан биэрбитэ. Оттон икки атах барахсан чөмчөкөтүн иһигэр баар оччугуйкаан мэйиитин дуома, хайдах гынан кыһарҕаннаах тымныылаах дьылларга тоҥон өлбөккө, тыыннаах хаалар суолу тобуларга күһэллибитэ. Ол курдук кинилэр бастаан кыһыл тылынан, итиинэн салаамахтыыр, аһыы буруолаах харамайтан куттанар эбит буоллахтарына, аны кинини доҕор, көмүскэл оҥостубуттара. Ол кыыл иҥсэтэ-обото диэн сүрдээҕэ. Куруук аһылыкка наадыйара, инньэ гынан, мас, абырҕал хомуйуутугар кыһыҥҥы кэмнэргэ бары туруналлара. Ол да буоллар, сылааһынан, сыралҕанынан үрүҥ тыыннарын өллөйө, хара тыыннарын харысхала буолан, Аал уот аатыран икки атаҕы абыраабыта.

Этиҥ хайа охсон умайан охтубут аарыма тиит суоһугар бигэнэн, оллоруттаҕас, кииллийбит мас сүллүгэһигэр өйөнөн, биир дьикти, саас баттаабыт көрүҥнээх харамайа нуктуу олороро. Түүлүгэр аҕа ууһун урукку кыһалҕата суох олоҕо эҥил баһын иһигэр кистэммит оччугуйкаан мэйиитигэр сыыйа, бииртэн биир арыллан, дьэҥкэрэн, көстөн барбыта…

Кини өбүгэлэрэ бэрт сылаас, сымнаһыар кэмнэргэ олорбуттара. Үксүн араас силистэри сиртэн хостоон, ол-бу маска, сэппэрээктэргэ үүммүт араас өҥнөөх, моһуоннаах, ким булбут аһаатын-сиэтин диэбит курдук, айылҕа анаан үүннэрбит астарын хомуйан, истэрин иччилээн, күннээҕи түбүк онон муҥурданара. Дэҥҥэ биирдэ эмэ тааһынан тобулута быраҕан, араас кыра туйахтаах кыыллары бултаан, тириитин тырыта-хайыта тыытан, этин кулуһун уотугар саллан сииллэрэ.

Аттыларынан күлүгүлдьүһэр аарыма эһэлэртэн, хахайдартан, дьулаан аһыылаах улахан куоскалартан хаспахтарыгар саһан быыһаналлара. Ардыгар ол ынырык кыыллартан уоттаах ураҕаһынан, мас сүллүгэстэринэн эбэтэр уокка кэриэрдэн уһуктаабыт мас үҥүүлэрин дуомунан көмүскэнэн, тыыннарын тэскилэтэллэрэ. Сорохторун, төбөлөрүн саҕа сымара таастарынан тамнаан, киэр кыйдыыллара. Дьэ ол курдук олоруохтара эбитэ буолуо да, кэлиҥҥи кэмнэргэ халлааннара тымныйара уһуур буолан, от-мас кэхтиигэ барбыта. Астара татымсыйан, тымныы хаспах иһэ уорааннанан, өлүү-сүтүү үксээбитэ. Ордук кыра, кыаммат, аҕам өттө хоттороро. Ити аҕа ууһун тутан олорор бас-көс өттүлэрин дириҥ толкуйга түһэрбитэ. Ол курдук кинилэр улаханнык ытыгылыыр аарыма кырдьаҕастара түөрт уончата чугаһаабыта. Кини харахтара уруккутун курдук уоттааҕынан чолбоодуспат буолбуттара, төттөрүтүн, өһөн эрэллэрэ. Нүксүллүбүт көхсө, эдэр эрдэҕинээҕитинии, эрчимнээхтик сүгүллэҥнээбэт буолбута. Эриллибит иҥиирдээх илиилэрэ-атахтара сылбырҕалара, күүстэрэ-уохтара бокооро быһыытыйбыттара.