Сағындық Алтынбекұлы

Бастан кешкен,

көз көрген

2006 ж.

2

Дұрысы мен бұрысы.

Қарттың сөзі қазына

Жан-жүйені жақсартар жеті жайт:

Әкімдердің әділдігі,

Ғұламалардың шариғаты,

Байлардың санауаты,

Кедейлердің қанағаты,

Үлкендердің ұлағаты,

Жастардың инабаты,

Көршілердің қошеметі.

Жеті нәрсеге асығу керек:

Қонаққа дастархан жаюға асық,

Қателігіңе кешірім сұрауға асық,

Қарызыңды өтеуге асық,

Бойжеткенді ұзатуға асық,

Қазалы жанды көмуге асық,

Егінді егуге асық.

Өнімін теруге асық.

(“Сыр бойы”, 13 шілде

1991)

Жүйкені тоздырар жеті нәрсе.

Еңбексіз жеген нан,

Зынадан болған жан.

Боямаланған тән.

Нашадан бұзылған қан.

Темекінің түтіні,

Ақшалы қарта ұтымы.

Мұндайларға бой бермес, асылы дегдар тұқымы

Жігітті аздыратын жеті нәрсе:

Парадан жеген нан;

Зінәкан (некесіз) болған жан;

Нәпсіден бұзылған тән;

Нашадан бұзылған қан;

Темекінің түтіні;

Арақтың жұтымы;

Ақшалы қартаның ұтымы.

3

Баянсыз болар бес нәрсе:

Бұлттың көлеңкесі – баянсыз.

Еңбексіз келген байлық – баянсыз.

Қорқақтың достығы – баянсыз.

Жалған мадақ – баянсыз.

Опасыздық махаббаты – баянсыз.

Төрт нәрседен сақ бол:

Тілден сақ бол.

Көзден сақ бол – тесіліп, телміріп қарама.

Құлқынқұмарлықтан сақ бол – қанағатшыл бол.

Сезімқұмарлықтан сақ бол - өкіндіреді.

Мінезге тән үш қасиет:

Ауырлығың жердей болсын.

Жылылығың күндей болсын.

Тазалығың судай болсын.

Тыңдамасқа сөз айтпа.

Тасқа семсер сілтеме,

Түзуді майыстырамын деме.

Екі нәрсені ұмытпа:

Құдайды ұмытпа.

Өлімді ұмытпа.

Екі нәрсені ұмыт:

Біреуден көрген қасіретіңді ұмыт.

Біреуге еткен қасиетіңді (еңбегіңді) ұмыт.

“Жылтырағанның бәрі

алтын емес”

(өмірден)

Алтын мен күміс және мыс.

Ойлап отырсаңыз, өмір деген көз жете бермес шексіз бір кең

дүние екен дейсіңіз. Сол өмірден өз көзіммен көріп, адам ырза

болатындай алтынын да, күмісін де көрдім. Мен де кеммін бе деп,

жылтыраймын дегенімен, өзінің мыс екенін білдіргенді де көрдім.

Әңгіме сол жайлы болмақ.

Арағырағын білмеймін, көзбен көргенімді айтайын. Менің баларақ

кезім еді.Көлдің жағасында отырмын. Көлден жанама арық

қазылған,ол арықпен су егістік жерге қарай ағуда екен.Су тап-таза,

арлы-берлі жүзіп жүрген балықтар ап-анық көрініп тұр.Бұл менің

балыққа алғашқы қармақ салуым еді. Балықты қармақпен ұстау

үшін, қармақ ұшына не ілген дұрыс болатынын онша жақсы біле

де бермейді екенмін-ау, кейін ойласам.Сонымен, қармағыма

шаншуға шегіртке ұстап алып, сонымен салмақшы болдым.Бәрін

көріп отырмын.Қармағым суға түсісімен, майда балықтар жан-

жақтан анталай ұмтылады.бәрі де жармасуда, мен тартып қалып

4

едім, қармақтағы жемім жырылып қалып қойды да, қармағым сопаң

етіп, құр өзі шықты. Ал судың түбіндегі шабақтар мәз болды да

қалды. Бірін-бірі қуып жүр. Дәл көкпарға таласқан шабандоз дерсің.

Бір кезде, сумаңдап жүзген шабақтар тына қалды. Шабандоз

көкпарын мәреге салғанда, солай болушы еді де, көкпарды қайта

бергенде жаңағы бәсеке қайта басталушы еді. Ал мынау олай

болмады. Бәрі де жай ғана сызылып, олай-бұлай жүзіп жүр.

Сүйтсем, жемді жеп қойыпты. Тағы да жем керек. Қармағымды қоя

сала, шегіртке іздеуге шықтым. Шегіртке де оңайлықпен ұстата

қоймайды.Бір кезде басымдағы киімімді алып, үстінен бас

салғанымда, ұстадым-ау біреуін.Жаңағы әрекетімді тағы

жалғастырдым. Бұл жолы жеке келе жатқан үлкендеуінің алдына

тураладым. Қалғандары тұра ұмтылғанда, анау аузына қағып

салуы мұң екен, мен де тартып қалдым.Балық қармағыма ілініп,

сыртқа шықты. Мен мәз – майрам болдым да қалдым. Ол болса

тыпырлап жатыр. Кейін жемтікке шұбалшаң дейміз, жауын құртын,

соны тауып та салатын болдым.Бұл бұрынғымнан табысты болды.

Менің бала кезім дедім ғой, қыз-келіншекке көз сала қоятындай

кезге жете қоймаған кезім екен-ау, кейін ойласам.Сол мен қармақ

салып отырған жердің қасында еккен ағаш көлеңкесіне жақын жерде

жап-жаңа аппақ киізден туырлығы бар киіз үй тұрған. Сол үйден бір

кішкене ғана аласа бойлы қыз самауырға шай қойып жүрген. Бұл

жерге қармақ салуды мен әдетке айналдырғанмын. Бір күні жаңағы

қыз дегенім маған жақындап келіп, шелегімен су алып кетті.Түс

кезінде сол үйге мосқал тартып қалған бір мұртты қара келіп енді.

Шай кіргізілді. Көпке дейін есік алдына ешкім шыға қойған жоқ. Мен

ешнәрсемен жұмысым жоқ, есіл-дертім қармағыма жақындап жүрген

балықта. Кейін біліп жүрмін-ау, осы жұмыстан, ойлаудан

шаршағандар қармақ салып, шаршағанымызды басайық деуші

еді.Қармақ салып отырғанда, адамға еш ой келмейді екен де,

адамның миы тынығады ғой .

Сонымен, тағы бір балық қармағыма ілінді. Сол кезде жаңағы

үй жаққа көзім түсіп кетпесі бар ма? Табысыма масаттандым ба,

қайдам.Үйден жаңағы екеуі шығып келе жатыр екен. Бағанағы

мұртты қара самаурын қойып жүрген қызды құшақтап алып, беттен

бір сүйіп алды да, қолының ұшын қимылдатып қоштасып жүріп

кетті .Мен сол кезде мақау да екенмін-ау. Аң-таң болдым да,

қайтадан қармағыма бетімді бұрып, ілінгенін алып жатырмын. Қанша

отырғанымды қайдам. Алғанымды алғандай, қармақ салып отырған

жерімнен төмөнірек жерде жіп тізбегіме іліп , қайта орныма келемін

Бір кезде ілмектегі балығыма қарасам, бір дәу қара шұбар жылан

тілін жалаңдатып, жақындап келіп қалыпты . Бұл су жылан екен. Су

жыланы болады дегенді естігенім болмаса, алғашқы көруім. Балықта

дәмесі бар екен шіркіннің. Мен бір кесекті алып лақтырдым. Жылан

зу етіп, жоқ болды. Бағанағы бетін сүйгізген қыз тағы да суға келді.

Қарасам, бүп-білдіршіндей, бетінен қаны тамып тұр. Көзі ойнақшып,

5

маған бірдеме дегісі келе ме, қайдам. Мен маупас ешнәрсемен ойым

жоқ отырмын. Қыздың ер баладан әдібұлыққа бұрын жеттігеді дегені

осы екен ғой. Сол қыздың жасы менімен қатар екен. Оны да мен

көптен кейін білдім.

Сонда жаңағы мұртты қара ұрын келіп жүрген бе екен дейсіз

ғой, оқушым. Балықты қойып, соған көшейік.

Дүниеге келген адамның тұрмысы, күйі-бәрі бірдей бола

бермейтінін өзіңіз мен айтпай-ақ білесіз. Соған қоса, жан-жақты

жеткен жанның да жетпей тұрған бір кемістігі тағы болады. Дәл сол

екі жақты кемістік бір-біріне сай келіп тұр: Сенде жоғы менде бар,

менде жоғы сенде бар.

Су алуға келгенде, келген сұлу мені

екі көзімен жеп қоя жаздады-ау!Ол туған әке-шешеден жастай

айрылған, жақын тумалас ағайынының қолында өскен қыз екен.Оны

қоя тұрып, сұлу қара мұрттыға келейік. Текті жердің-ақ адамы.

Кезінде жігіт ағасы болған, қызметі де жақсы, үйлі-жайлы, жанұясы

бар. Хал-күйі сол кездің алдыңғы қатарлысы. Халықтың да сый-

құрметіне сай. Енді оған не жетпей тұр?! Жаңағы ісі не?! Көптеп

жұптасқан жұбайы бар болатын-ды.Тіпті қайын енесі де қолында.

Енесінің ешкімі жоқ, жалғыз қызы болған соң, қызын беріп, өзі

қартайған кезде, жалғыз басты болғандықтан, қызының қолында.

Өмір өтіп жатады.Өте тату-тәтті тұрады. Жұбайын алтын десе

болады: ер жігіттің әйелі осындай- ақ болсын!

- Енді не болды ?! –дейсіз ғой.- Е,жетпей жатқан бір нәрсе бар:

ол- жаны бар, бір жапырақ ет дейміз бе, қалай дейміз, бала! Алтын

әйелі ерін қақитып қу бас атандырмайын деп, алдымен саған қыз

әперейін, құдай қаласа, перзентті бол деп, жолдасын көндіреді.

- Сен ше ?!- дегенде әйелі:-Мен бөлек